Zakupoholizm to uzależnienie od robienia zakupów, przejawiające się niekontrolowaną potrzebą dokonywania nieplanowanych i niepotrzebnych zakupów. Osoby cierpiące na zakupoholizm często kupują dużo rzeczy, nawet jeśli nie są im one potrzebne. Skłonność do kompulsywnego robienia zakupów, znana jako oneomania (od greckiego słowa „oneomai”, oznaczającego „kupować”), została po raz pierwszy opisana na początku XX wieku. Później przyjęła się nazwa oniomania (gr. onios – na sprzedaż, mania – szaleństwo), czyli chroniczne, powtarzające się zakupy, które stają się podstawową reakcją na przykre zdarzenia i nieprzyjemne uczucia jednostki. Jest to pragnienie robienia zakupów, po których realizacji następuje gwałtowny spadek napięcia. W krótkim okresie od dokonania zakupu, osoba uzależniona doświadcza poczucia żalu wynikającego z impulsywnych wydatków.
Dane szacunkowe wskazują, że aż 15% populacji może być dotknięte tym zaburzeniem, które zazwyczaj rozpoczyna się w drugiej dekadzie życia – częściej rozpoznaje się go u kobiet niż mężczyzn.
Rodzaje zakupoholików
Wśród osób uzależnionych od zakupów, możemy wytypować kilka typów, bazując na preferencjach produktowych i stylu kupowania. Wyróżniamy:
- Zbieraczy nowości – kupują oni najnowsze produkty;
- Łowcy okazji – polują na wyprzedaże i czerpią dumę z zakupów dokonanych na promocjach;
- Osoby zajmujące się tzw. window shoppingiem, czyli dosłownym oglądaniem wystaw sklepowych bez intencji zakupu;
- Kolekcjonerów – koncentrują się na gromadzeniu jednego rodzaju produktów, takich jak na przykład buty lub biżuteria.
Objawy zakupoholizmu
Zakupoholizm charakteryzuje się nabywaniem nadmiernych ilości przedmiotów, niezależnie od ich faktycznej potrzeby w danym momencie. Choć może się wydawać, że sporadyczne nadmierne zakupy nie stanowią poważnego problemu, w rzeczywistości uzależnienie od zakupów może zniszczyć życie nie tylko osoby dotkniętej tym zaburzeniem, ale także jej rodziny.
Kryteria diagnostyczne zaburzenia kompulsywnego kupowania obejmują:
- Wzrastającą tolerancję, czyli potrzebę częstszych lub bardziej intensywnych zakupów w celu uzyskania podobnego poziomu poczucia spełnienia, na przykład w postaci redukcji napięcia;
- Przebywanie w sklepach i galeriach handlowych tak często, że uniemożliwia to wykonywanie obowiązków rodzinnych i zawodowych;
- Objawy abstynencji, które ukazują się w postaci negatywnych emocji lub objawów fizjologicznych w przypadku braku możliwości robienia zakupów;
- Nabywanie przedmiotów, które nie są potrzebne osobie uzależnionej (np. kilkanaście par identycznych spodni, sukienek, itd.);
- Negatywny wpływ na emocje, relacje z najbliższymi, wydajność w pracy oraz zaniedbanie wcześniejszych pasji na korzyść dokonywania zakupów;
- Doświadczanie zmian nastroju w wyniku zakupów;
- Stałe planowanie kolejnych zakupów, gdzie myśli o nabywaniu nowych rzeczy stają się obsesyjne;
- Przeznaczanie wszystkich swoich zasobów finansowych na zakupy, często kosztem opłacania rachunków;
- Doświadczanie stanów euforii podczas zakupów, a następnie odczuwanie wstydu i poczucia winy po dokonaniu zakupu.
Przyczyny zakupoholizmu
Zakupoholizm klasyfikuje się jako zaburzenie kontroli nawyków i popędów, co oznacza, że należy do grupy tak zwanych uzależnień behawioralnych. Podobnie jak w przypadku innych uzależnień, trudno jest jednoznacznie określić, co spowodowało rozwój zakupoholizmu. Powszechnie uważa się, że na rozwój tego uzależnienia wpływają zarówno czynniki biologiczne, społeczne, jak i środowiskowe. W przypadku czynników biologicznych istotną rolę odgrywają neuroprzekaźniki w strukturach układu nerwowego – zbyt niski poziom serotoniny i dopaminy może przyczyniać się do wystąpienia uzależnienia.
Do innych czynników predysponujących do zakupoholizmu zalicza się skłonność danej osoby do uzależnień (niektórzy ludzie są bardziej skłonni do uzależnień), historię uzależnień w rodzinie (włączając w to inne formy uzależnienia) oraz próby dostosowania się do trendów w otoczeniu – na przykład, gdy ktoś otacza się osobami noszącymi markowe ubrania, to może czuć presję, by naśladować te wzorce, prowadząc ostatecznie do rozwoju uzależnienia od zakupów.
Często zakupoholizm może być problemem wtórnym, powstającym jako reakcja na inne rodzaje zaburzeń. Osoby odrzucane społecznie lub zmagające z trudnymi sytuacjami życiowymi mogą próbować poprawić swoje samopoczucie poprzez zakupy różnych produktów. Początkowa, tymczasowa ulga może skłonić ich do coraz częstszego powtarzania tego zachowania, co z czasem może prowadzić do uzależnienia.
Psychoterapia zakupoholizmu
W terapii uzależnienia od kupowania kluczową rolę pełni psychoterapia, szczególnie podejście poznawczo-behawioralne. W sytuacji występowania zaburzeń nastroju zalecana jest konsultacja psychiatryczna.
Ważną rolę w leczeniu uzależnienia od zakupów odgrywa również wsparcie najbliższych, a często niezbędne okazuje się także skorzystanie z doradztwa finansowego ze względu na ryzyko poważnego zadłużenia, do którego może doprowadzić długotrwałe uzależnienie. W trakcie oraz po zakończeniu terapii niezbędna jest modyfikacja zachowań zakupowych, co może obejmować unikanie zabierania kart płatniczych na zakupy i korzystanie wyłącznie z gotówki, a także robienie zakupów z listą potrzebnych rzeczy i towarzystwo osoby bliskiej.
Proces wyjścia z zakupoholizmu może być długotrwały, lecz gdy pacjent wykazuje motywację do przezwyciężenia uzależnienia od zakupów i otrzymuje wsparcie od najbliższych, istnieją realne szanse na to, że zakupy przestaną dominować w jego życiu.
Pamiętaj, że każda osoba jest inna, więc ważne jest, aby dostosować podejście do konkretnej sytuacji. Jeśli masz wątpliwości, warto skonsultować się z psychologiem lub specjalistą ds. uzależnień.